Çin Tıbbı'nın Kısa Tarihi #1 - Tabiatname

Çin tıbbının binlerce yıl süren uzun bir geçmişi vardır.

Geleneksel Çin tıbbının gelişimi, Çin tarihindeki farklı dönemlere göre 7 döneme ayrılabilir:

1. Antik Dönem
Bu dönem, tarımın başladığı dönemdir. Bu dönemde yaşanan olaylar efsanelerde ve arkeolojik kanıtlarda yer alır. Önemli olanlar şunlardır:

Fu Xi, 4.000 – 5.500 yıl önce 9 adet taş iğne icat etmiştir. Bu iğneler, akupunktur yöntemiyle tedavide kullanılmış olabilir. Bazı kişiler Fu Xi’nin ayrıca piktogram (resim yazı) yazısını başlatıp geliştirdiğine de inanır.
Shen Nong, hastalıkları tedavi etmek için bitkileri (şifalı otları) kullanmaya başlamıştır.
İmparator Huang Di, saray hekimleriyle birlikte tıbbi bilgi ve tedavi yöntemleri üzerine tartışmalar yapmış, ilaç reçetelerinin yazılmasını başlatmış ve bunları bir tıp kitabı olarak kayıt altına almıştır.

2. Xia Hanedanı’ndan Chunqiu Dönemine (MÖ 2100 – MÖ 476)

Arkeolojik kanıtlara göre Çinliler, Yeni Taş Devri’nin ortalarından beri alkol yapmayı biliyorlardı. Yangshao (仰韶) kültürü döneminde, yani yaklaşık 4.000 – 10.000 yıl önce bu bilgiye sahiptiler. Alkol yapımını bilmenin tıbba etkisi, özellikle ilaç yapımında ve çeşitli tıbbi şarapların hazırlanmasında görülmüştür.

Bu dönemde ayrıca bitkisel ilaçları kaynatma yöntemi başlamış, ilaç kaynatmaya uygun kaplar üretilmiştir. Kaynatma yöntemi, Çin tıbbının öne çıkan özelliklerinden biridir çünkü dört önemli faydası vardır:

İçmesi kolaydır ve emilimi kolaylaştırır.
Etkisini artırır, zehrini ve yan etkilerini azaltır.
Farklı ilaç bileşenlerinin dozlarını ayarlamaya imkân verir.
Minerallerin ilaç yapımında kullanılmasını kolaylaştırır.

Kaynatma yönteminin bilinmesi, Çin tıbbında karma ilaç kullanma yönteminin sürekli gelişmesini sağlamıştır. Bu dönemden itibaren şaman ve büyücülerin etkisi azalmaya başlamıştır. Chunqiu döneminde (Bahar-Sonbahar Dönemi) büyücüler, “tören işlerinden sorumlu memur” (Minister in Charge of Protocol) sınıfına dahil edilmiştir.

Zhou Hanedanı (周代) döneminde hekimler, başbakan (Prime Minister) makamına bağlıydı. O dönemde saray hekimleri dört sınıfa ayrılıyordu:

Beslenme uzmanları (diyetisyenler)
Genel hekimler
Cerrahlar
Veteriner hekimler

Bunun dışında, Shan Hai Jing (山海经, “Dağlar ve Nehirler Rehberi”) adlı eski bir metin bulunmuştur. Ana konusu coğrafya olmasına rağmen yaklaşık 120 çeşit şifalı bitkiden bahseder. Bu bitkiler bitkisel, hayvansal ve mineral kaynaklıdır.

3. Çin Tıbbı Teorilerinin Doğuşu (Savaşan Devletler – Üç Krallık Dönemi, MÖ 475 – MS 265)

Bu dönem, önemli medeniyetlerin ortaya çıkış dönemidir. Savaşan Devletler döneminde tarımda öküz, gübre ve demirden yapılmış aletler kullanılmaya başlanmıştır. Depremleri ölçen cihazlar icat edilmiş ve en önemlisi kâğıt yapılmaya başlanmıştır. Bu dönem aynı zamanda Konfüçyüsçülük (Kong Zi 孔子) ve Taoizm’in (Dao Jiao 道教) doğduğu, İpek Yolu’nun başladığı dönemdir.

Tıbbi gelişmeler açısından, Han Hanedanı’na ait Mawangdui (马王堆) mezarlarında ipek kumaş ve bambu üzerine yazılmış tıp kitapları bulunmuştur. Bunlar şunlardır:

İpek üzerine yazılmış 10 kitap:
• Elli iki hastalık ve tedavi reçeteleri
• Sağlığı koruma kitabı
• Çeşitli hastalıkların tedavisi
• Nefes egzersizleri çizimleri
• Kadın hastalıkları kitabı
• Sindirim ve sağlık artırma rehberi
• Ağır hastalarda nabız çeşitleri
• Nabız muayenesi
• Kol ve bacaklardaki 12 meridyen üzerine moksibüsyon kitabı
• Moksibüsyon için 12 meridyen kitabı
Bambu şeritler üzerine yazılmış 200 parça, toplam 4 kitap:
• On soru
• Yin-Yang uyumu
• Farklı ilaçlar ve yasaklar
• Devlet yönetimi ilkeleri

Bu 4 kitap, toplam 4.000 karakterden oluşur ve sağlık ile hastalık tedavisine dair 4 temel ilkeyi özetler:

Dört mevsim ve Yin-Yang doğa kurallarına uymak. Doğada iki zıt şey vardır: Kadın negatif, erkek pozitiftir.
Beslenmeye ve yemek saatlerine dikkat etmek, duyguları (neşe, öfke, üzüntü, mutluluk) dengelemek.
Qigong ile beden egzersizi yapmak.
Cinsel aktiviteleri düzenlemek ve kontrol etmek.

Bu dönemin 3 önemli tıp klasiği şunlardır:

1) Huangdi Neijing (İç Hekimlik Klasiği)
İki bölümden oluşur: Su Wen (素问, Basit Sorular) ve Ling Shu (灵枢, Mucizevi Eksen).

Savaşan Devletler döneminde birçok bilge tarafından yazıldığı düşünülür, ancak gelenek gereği ve kitabın güvenilirliğini artırmak için Huangdi’ye atfedilmiştir.
81 bölümden oluşur. Konular arasında tıp eğitimi, hekimlik etiği, Yin-Yang ve Beş Element (Wu Xing 五行: ağaç, ateş, toprak, metal, su) teorileri, doğanın altı ilkesi, hastalık nedenleri, akupunktur ve moksibüsyon vardır.
Hastalık teşhisinde dört yöntem vurgulanır: Gözlem, dinleme/koklama, sorgulama ve nabız yoklama.
Temel fikirler: Yin-Yang ve Beş Element teorisi, holistik yaklaşım, organ-meridyen ilişkileri, hastalık önleme anlayışı ve büyücülük inancının reddi (Ling Shu’da hastalıkların tanrılar veya ruhlar yüzünden olmadığı açıkça belirtilir).

2) Shennong Bencao Jing (Shennong’un Materia Medica Klasiği)
Yaklaşık 1.780 yıllıktır, 3 kitaptan oluşur. 365 ilaç maddesi tanımlar: 252 bitki, 67 hayvan, 46 mineral.

İlaçlar güvenliğine göre 3 sınıfa ayrılır:
• Üst sınıf: Güvenle kullanılabilenler
• Orta sınıf: Doğru kullanıldığında zararsız olanlar
• Alt sınıf: Tehlikeli, özellikle aşırı alındığında zararlı olanlar
Ayrıca ilaçlar sıcak, soğuk, ılık ve nötr; ekşi, tuzlu, acı, tatlı, acımsı olmak üzere 5 tat; 7 etki kategorisine göre sınıflandırılır.
Soğuk hastalıkları sıcak ilaçla, sıcak hastalıkları soğuk ilaçla tedavi etme ilkesi benimsenmiştir.
Han döneminde Taoizm’in etkisiyle uzun ömür iksirleri arayışı ön plandaydı, bu yüzden bu tür ilaçlar “üst sınıf” kabul edilirdi.

3) Shanghan Zabing Lun (Soğuk Hasat ve Çeşitli Hastalıklar Üzerine İnceleme) – Zhang Zhongjing (张仲景)
Doğu Han Hanedanı’nın sonlarında (MS 25 – 220) yazılmıştır. Önceki tıbbi bilgileri ve kendi deneyimlerini 16 kitapta toplamış, hastalıkları belirtilere göre sınıflandırmıştır.

Tanrılar ve kutsal varlıkların hastalık sebebi olduğu inancı reddedilmiştir.
8 tedavi yöntemi tanımlanır: Terletme, kusturma, boşaltma, dengeleme, ısıtma, soğutma, besleme, çözme.

3.1 Bian Que (扁鹊) – Qin Yueren (秦越人)
Birçok tıp kitabı yazmış bir hekimdir. Şiddetle şaman inancına karşı çıkmıştır. Ünlü tarihçi Sima Qian (司马迁), Bian Que’yi nabız muayenesini başlatan ilk hekim olarak över. Bian Que, “İlahi Doktor” (Shen Yi) unvanını almıştır.

3.2 Yi Yin (伊尹) – Cang Gong (仓公)
20 çeşit nabız tipini kaydetmiştir (günümüzde bu sayı 28’e çıkarılmıştır).
Hasta hikâyesi kaydetme geleneğini başlatmıştır.
Ölümsüzlük ilacına karşı şiddetle çıkmış, kendi teşhis ve tedavi hatalarını açıkça kabul edebilmiştir.

3.3 Hua Tuo (华佗) – Üç Krallık Dönemi’nin ünlü cerrahıdır.
Rütbe ve makamla ilgilenmemiş, sıradan insanları tedavi etmeye odaklanmıştır. Daha sonra Cao Cao’yu tedavi etme fırsatı bulmuş ve onun özel doktoru olmuştur. Ancak memleket özlemi nedeniyle görev yerine dönmeyi reddetmiş, bu yüzden Cao Cao tarafından tutuklanıp idam edilmiştir.

Ölmeden önce, hapishane gardiyanına el yazmalarını vermek istemiştir fakat gardiyan korktuğu için kabul etmemiştir. Bunun üzerine Hua Tuo, el yazmalarını yakmıştır. Böylece onun eserleri kaybolmuştur. Hua Tuo’nun üç önemli öğrencisi olmuştur. İki tıp kitabı yazdığı bilinir; diğer bazı kitaplar ise başkaları tarafından yazılmış olup onun adıyla yayımlanmıştır.

Hua Tuo’nun Ma Fei San (麻沸散) adlı, ameliyat öncesinde ağızdan verilen bir anestezik ilaç kullandığına inanılır.
Kişisel hijyen, sağlığın korunması ve hayvan hareketlerinden ilham alan egzersizlerle ilgilenmiştir. Beş hayvan hareketi şunlardır: kaplan, geyik, ayı, maymun ve kuş.

Rivayete göre, 100 yaşına kadar yaşamış ve hâlâ sağlıklı kalmıştır. Onun öğrencilerinden Wu Pu (吴普), bu beş hayvan hareketini uygulayarak 90 yaşına geldiğinde hâlâ iyi işiten, iyi gören ve sağlam dişlere sahip olmuştur. Hua Tuo, az sayıda ilaç ve az noktadan akupunktur uygulamaya önem verirdi.

1) Nabız Muayenesinin Gelişimi
En önemli eser Mai Jing (脉经), yani “Nabız Klasiği”dir. Wang Shuhe (王叔和) tarafından yazılmıştır.
Nabız tiplerini 24 sınıfa ayırır. Geleneksel Çin tıbbına göre, kan akciğerden geçtikten sonra bilekteki nabız noktasında toplanır. Sol bilekteki nabız; kalp, ince bağırsak, karaciğer, safra kesesi ve böbrek durumunu; sağ bilekteki nabız ise akciğer, kalın bağırsak, dalak, mide ve böbrek durumunu gösterir.

2) Hastalık Nedenleri ve Belirtilerinin Gelişimi
MS 610 yılında İmparator Chao Yuanfang (巢元方), Zhu Bing Yuan Hou Lun (诸病源候论) adlı eserin yazılmasını emretmiştir. Bu eser, “Hastalıkların Sebepleri ve Belirtileri Üzerine Genel İnceleme” anlamına gelir.

50 cilt, 67 bölüm, 1.720 başlıktan oluşur.
Hiçbir reçete içermez.
Örnek: Şeker hastalığını şöyle tarif eder:
“Aşırı susama, sık idrara çıkma, bazen ciltte kolayca yaraların oluşması; hasta genellikle yağlı ve tatlı yiyecekleri sever, bu durum iç ısıyı artırır.”
Uyuzun sebebinin uyuz böceği olduğunu bilir.
Bağırsak parazitlerinin, çiğ sığır veya balık eti yemekten kaynaklandığını kaydeder.

3) Eczacılık ve İlaç Hazırlama Alanındaki Gelişmeler

3.1 Tıbbi Metinlerin Geliştirilmesi
Tao Hongjing (陶弘景, MS 452–536), Shennong Bencao Jing’i gözden geçirerek Bencao Jing Jizhu (本草经集注) adlı eseri yazmıştır.

Orijinaldeki 365 ilaca 365 yeni ilaç ekleyerek toplam 730 ilaç maddesi tanımlar.
İlaçları etki gücüne göre yeniden sınıflandırır.
“Farklı ilaç grupları aynı hastalığı tedavi edebilir” ilkesini ortaya koyar.
Şifalı bitkilerin en iyi ilkbahar başı veya sonbahar sonunda toplanacağını, çünkü bu dönemde çiçek, meyve, dal ve yaprakların olgun olduğunu belirtir.

Tao Hongjing ayrıca çok sayıda kitap yazmıştır:

Zhu Bing Tong Yao Yong – Etkili Reçeteler
Bencao Jing Jizhu – Çin Otları Üzerine Şiirler
Zhou Hou Bai Yi Fang – Kol Altında Saklanacak 101 Reçete
Bei Ji Hou Fang – Sağlık ve Uzun Ömür için Acil Reçeteler
Classic of Longevity – Uzun Ömür Klasiği
Methods of Alchemy – Simya Yöntemleri

Tang Hanedanı döneminde ayrıca ilk resmi eczacılık kitabı olan Xin Xiu Bencao (新修本草) hazırlanmış ve ülke çapında dağıtılmıştır (MS 659). 54 ciltlik bu eser üç bölümden oluşur:

İlaçların doğası, tadı, kökeni, toplama ve hazırlama yöntemleri ile kullanım alanları
Ülkenin farklı bölgelerinden elde edilen orijinal ilaçların tanımları
İlaçların klasik resimleri

Bu eser, dünyanın ilk resmi eczacılık kitabıdır ve Avrupa’daki Nürnberg Farmakopesi’nden (MS 1542) tam 800 yıl öncedir. Ayrıca kurşun, gümüş ve cıvadan diş dolgusu yapımını anlatır ki bu, İngiliz diş hekimi Bell’in amalgamı bulmasından 1.000 yıl öncedir.

3.2 Hastalıkların Özel Tedavileri

Sıtma tedavisi: Changshan (常山, Radix Dichroae) adlı bitki ile yapılır.
Beriberi (sinirsel vitamin eksikliği hastalığı) tedavisi: Chen Cangqi (陈藏器), uzun süre sadece beyaz pirinç yemenin beriberiye yol açtığını fark etmiştir. Sun Simiao (孙思邈) ise kahverengi pirinç yemenin bu hastalığı iyileştirdiğini bulmuştur.
Guatr (tiroit bezi büyümesi) tedavisi: Deniz yosunu (marine algae), kahverengi yosun (kelp) ve hayvansal tiroit bezi ile yapılmıştır.
Gece körlüğü tedavisi: Hayvan karaciğeri ile yapılmıştır.
Tüberküloz tedavisi: Hayvan plasentası ile yapılmıştır.

3.3 Simya Bilgisinin Farmasötik Kimyaya Uyarlanması
Qin Hanedanı’nın başlarından beri ölümsüzlük iksiri arayışı, simya bilgisinin gelişmesini sağlamıştır. Bu, erken dönem farmasötik kimya gelişimlerine yol açmıştır.

3.4 İlaç Hazırlama Yöntemleri
Lei Gong Pao Zhi Lun (雷公炮炙论) – “Lei’nin İlaç Hazırlama Üzerine İncelemesi” adlı eser, ilaçların etkisini artırma, zehrini ve yan etkilerini azaltma, kullanımını kolaylaştırma ve saklama süresini uzatma yöntemlerini anlatır.

4) Klinik Uygulamanın Gelişimi

4.1 Acil Tıp: Ge Hong (葛洪), Shi Hou Jiu Zu Fang (时后救卒方) – “Kol Altında Saklanacak Acil Reçeteler” adlı kitabı yazmıştır. Bu, dünyadaki ilk ilk yardım kitabı olarak kabul edilir (yaklaşık 1.600 yıl önce).
4.2 Akupunktur ve Moksibüsyon: Huang Fumi (皇甫谧) tarafından yazılan Zhen Jiu Jia Yi Jing (针灸甲乙经) – “A-B Klasiği” adlı eser, 12 cilt ve 128 bölümden oluşur. İlk bölümde temel teoriler, ikinci bölümde klinik uygulamalar anlatılır. Neijing’den sonra akupunktur ve moksibüsyonun en önemli kaynaklarından biridir. Doğu Jin döneminde Ge Hong’un eşi Bao Gu (鲍姑), Çin’in akupunktur ve moksibüsyonda uzman ilk kadın hekimi olmuştur.
4.3 Cerrahi: Liu Juanzi’s Remedies Left Over by Ghosts (刘涓子鬼遗方) – “Liu Juanzi’nin Ruhlardan Kalan Reçeteleri” adlı eser, Gong Qingxuan (龚庆宣) tarafından derlenmiştir. Cerrahiye özel ilk kitaptır. Yaralar, apseler, cilt iltihapları, travmalar ve deri hastalıkları üzerine 140 reçete içerir.
4.4 Travma Tedavisi: Lin Daoren (蔺道人) tarafından yazılan Xian Shou Li Shang Xu Mi Fang (仙授理伤续秘方) – “Travma Tedavisinde Göksel Öğretiler” adlı eser, kırık kemiklerin (kapalı ve açık) tedavisini anlatır ve kemik yerine oturtma sırasında afyon ile ağrı kesmeyi tavsiye eder.
4.5 Kadın Hastalıkları: Zan Yin (昝殷) tarafından yazılan Jing Xiao Chan Bao (经效产宝) – “Test Edilmiş Doğum Reçeteleri” (MS 852), adet düzensizliği, gebelikte sorunlar, doğum zorlukları ve doğum sonrası rahatsızlıkları ele alır.
4.6 Çocuk Sağlığı: Yazarı bilinmeyen Lu Xiong Jing (颅匈经) – “Bıngıldak ve Baş Üzerine El Kitabı”, çocuk sağlığı üzerine yazılmış ilk eserdir. İlk bölümde hem çocuk hem yetişkinde görülen anormal nabız çeşitleri, ikinci bölümde ise nedenler ve tedavi yöntemleri açıklanır.

5) Tıp Eğitimi ve Sağlık Sistemi

MS 581’de Sui Hanedanı döneminde Tai Yi Yuan (太医院) – “Saray Tıp Enstitüsü” kurulmuştur. 3 bölümden oluşuyordu: eczacılık, masaj ve büyü/tılsım.
MS 618’de Tang Hanedanı döneminde, imparatorluk tıbbı yalnız saray içinde değil, tüm ülkeye yayılmıştır.
İlk tıp okulları kurulmuş, eğitim süresi branşa göre belirlenmiştir:
• İç hastalıkları: 7 yıl
• Cerrahi: 5 yıl
• Pediatri: 5 yıl
• Göz-KBB: 2 yıl

Ayrıca aylık, dönemlik ve yıllık sınavlar yapılırdı. Teorik ve pratik sınavlarda dışarıdan uzmanlar jüri olurdu.

5.1 Sun Simiao (孙思邈) (MS 581–682)
71 yaşındayken (MS 652) Qian Jin Yao Fang (千金要方) – “Bin Altınlık Formüller” adlı eseri yazdı (30 cilt). Daha sonra 30 ciltlik ek bölüm olan Qian Jin Yi Fang (千金翼方) – “Bin Altınlık Formüller Ekleri”ni kaleme aldı.

Tıp tarihçileri, bu eserleri “Geleneksel Çin Tıbbı tarihinde klinik uygulama üzerine yazılmış ilk ansiklopedi” olarak adlandırır.

Eserin başlıca özellikleri:

İlk bölümde 4.000, ek bölümde 2.000 olmak üzere toplam 6.000 ilaç maddesinden bahseder.
Anne-çocuk sağlığına büyük önem verir.
Diyet terapisine ve sağlık korumaya odaklanır. “Hafif işler yap, aşırı çalışma” ilkesini vurgular.
Halk reçetelerini önemser.
Tıp etiği eğitimini teşvik eder.

Sun Simiao, “İlaç Kralı” (Yao Wang) unvanını almıştır.

5.2 Wang Tao (王焘) (MS 670–755)
Yaklaşık 70 hekimin kitaplarını derleyip 10 yıl boyunca yeniden düzenlemiştir. MS 752’de Wai Tai Mi Yao Fang (外台秘要方) – “Saray Kütüphanesinden Gizli Formüller” adlı eseri tamamlamıştır.

40 cilt, 450 ana başlık, 1.104 konu içerir.
6.700 ilaç formülü, 19 konuda 7 çeşit moksibüsyon yöntemi ve 663 akupunktur noktası kaydedilmiştir.
Tarihte ilk kez diyabetli hastanın idrarının tadılarak teşhis edildiği bilgisine yer verir.

5.5 Cerrahi ve Travmatoloji (伤科学 – Shang Ke Xue)
Wai Ke Jing Yao (外科精要) – “Dış Hastalıkların Temel Noktaları” adlı eser (MS 1263), Chen Ziming (陈自明) tarafından yazılmıştır.
Bu kitapta ilk kez kanser hastalıklarından bahsedilmiştir. Ayrıca Wei Ji Bao Shu (卫济宝书) – “Sağlık Bakımı İçin Değerli Kitap” adlı eserde, omurga kırıklarının ağırlık asma yöntemiyle (suspansiyon) tedavi edilmesi anlatılmıştır. Bu yöntem, İngiliz cerrah Davis’in tanımlamasından 600 yıl öncesine denk gelir.
Ayrıca kırık tedavisinde dört parça tahtadan yapılmış atellerin kullanımı da kaydedilmiştir.

5.6 Adli Tıp
Adli tıp alanında Xi Yuan Ji Lu (洗冤集绿) – “Haksızlıkları Temizleme Kayıtları” adlı eser, Song Ci (宋慈, MS 1186–1249) tarafından yazılmıştır. 4 ciltlik bu eser şunları içerir:

1. Cilt: Adli tıbbın temelleri, otopsi yöntemleri, yaralanma olaylarının analizi.
2. Cilt: Yaraların ve ölümlerin nedenlerini ayırt etme; yaranın ölümden önce mi sonra mı oluştuğunu, olayın intihar mı cinayet mi olduğunu belirleme.
3. Cilt: Zehirlenme vakaları – hayvan veya mineral kökenli zehirlerin intihar ya da cinayette kullanımı.
4. Cilt: Panzehirler ve acil müdahale yöntemleri.

6. Ming ve Qing Hanedanlarında Tıbbın Gelişimi – Afyon Savaşları Öncesi (MS 1368–1840)

Bu dönemde Çin tıbbının gelişimini etkileyen olaylardan biri, 1371–1435 yılları arasında saray hadımı Zheng He (郑和) ya da San Bao Gong (三宝公) olarak bilinen denizcinin, Güney Çin Denizi’nden Hindistan’a, Orta Doğu’ya ve Afrika’ya kadar 30’dan fazla ülkeyi kapsayan deniz seferleri yapmasıdır. Bu yolculuklar, Çin’in diğer ülkelerle bilim ve tıp alanında karşılıklı bilgi alışverişi yapmasını sağlamıştır.

Ancak aynı zamanda Ming ve Qing dönemlerinde entelektüel sınıf üzerinde sıkı kontrol uygulanmış, memur seçme sınav sistemi 8 aşamalı olarak düzenlenmiş, kapitalizmin yayılmasını engellemek amacıyla ülke kapalı tutulmuştur.

Bu dönemde tıpta önemli gelişmeler şunlardır:

1) Tıbbi Eserlerin ve Farmakope’nin Gelişimi

Bencao Gangmu (本草纲目) – “Materia Medica Derlemesi” (MS 1578), Li Shizhen (李时珍, MS 1518–1593) tarafından yazılmıştır.
- Yazımı 30 yıldan fazla sürmüş, 800’den fazla eserden yararlanılmıştır.
- 60 yaşında tamamlanmış, 1596’da basılmıştır.
- 52 ciltten oluşur, 1.892 ilaç maddesi tanımlar (bunlardan 374’ü yeni kayıttır).
- 1.160’tan fazla resim ve 11.000’den fazla reçete içerir.
- Bitkilerin bilimsel sınıflandırmasını yapmıştır.
- Darwin, bu eserdeki altın balık (goldfish) ve kara kemikli tavuk (black-bone chicken) bilgilerine atıfta bulunmuştur.
Bencao Gangmu Shiyi (本草纲目拾遗) – “Materia Medica Derlemesi Ekleri”, Zhao Xuemin (赵学敏, MS 1716–1805) tarafından yazılmıştır. 40 yıl süren çalışma, 600’den fazla eserin incelenmesine dayanır.
Zhiwu Mingshi Tukao (植物名实图考) – “Bitkilerin Adı ve Özelliğinin Resimli Araştırması”, Wu Qijun (吴其浚, MS 1789–1847) tarafından yazılmıştır.
- Çin’in birçok bölgesine giderek yerel bitkileri incelemiş, 800’den fazla kaynaktan yararlanmıştır.
- İlk derlemede 780 bitki, son halinde 1.714 bitki türü tanımlamıştır.
Puji Fang (普济方) – “Herkesi Tedavi İçin Formüller” (MS 1406), 168 cilttir. 2.175 alt başlıkta 61.000’den fazla reçete içerir.
Yi Fang Kao (医方考) – “Tıbbi Formüllerin İncelenmesi” (MS 1584), Wu Kun (吴琨, MS 1551–1602) tarafından yazılmıştır. 6 cilt, 72 başlık içerir.
Yi Fang Jijie (医方集解) – “Formüllerin Toplanması ve Açıklaması”, Wang Mao (汪昴) tarafından yazılmıştır. 21 başlık, 300 reçete içerir.
Ateşli hastalıklar üzerine önemli eserler:
- Shang Han Lun (伤寒论) – “Soğuk Hasat Hastalıkları Üzerine İnceleme”
- Shi Re Tiao Bian (湿热条辨) – “Nem-Sıcak Sendromlarının Sistematik Ayrımı”
- Wen Bing Tiao Bian (温病条辨) – “Ateşli Hastalıkların Sistematik Ayrımı”
- Epidemik Ateşli Hastalıklar Derlemesi – “Compendium on Epidemic Febrile Diseases”

2) Salgın Hastalık Teorileri ve Çiçek Aşısı (Variolasyon)

Ming ve Qing Hanedanları dönemlerinde birçok salgın hastalık ortaya çıkmıştır:

Ming döneminde 276 yıl içinde 64 salgın,
Qing döneminde 266 yıl içinde 74 salgın yaşanmıştır.

Bu durum, salgın hastalıklarla ilgili önemli eserlerin ortaya çıkmasına yol açmıştır.

Bunlardan en önemlisi Wen Yi Lun (温疫论) – Salgın Hastalıklar Üzerine İnceleme’dir. Wu Youxing (吴有性) tarafından yazılmıştır (2 cilt).

Salgın hastalıkların rüzgar, soğuk, sıcak ya da nemden kaynaklanmadığını; bunların, mevsimsel değişikliklerle birlikte ortaya çıkan “zehirli iklim”den oluştuğunu savunur.
Ayrıca salgın etkenlerinin burun ve ağız yoluyla vücuda girdiğini belirtir.
İnsan ve hayvanlardaki salgınların farklı olduğunu gözlemler: “İnek hastalanırken ördek hastalanmaz; insan hastalanırken hayvan sağlıklı kalabilir.”

Çiçek Aşısı (Variolasyon) Uygulamaları

Çin’de çiçek hastalığına karşı aşılama uygulamalarına dair kayıtlar, Ming Hanedanı’nda Longqing (隆庆, MS 1567–1572) dönemine kadar gitmektedir. Anhui eyaletinde, Taiping bölgesinde halkın variolasyon yöntemini bildiği kaydedilmiştir.

Qing döneminde, bu uygulamanın menşei hakkında iki kitap vardır:

New Text About Human Variolation (MS 1884) – Wu Ronglun (武荣纶) ve Dong Yushan (董玉山) tarafından yazılmıştır. Bu kitapta, Tang Kaiyuan (MS 713–741) döneminde Zhao Shi adlı bir kişinin, çiçek hastalığı yaralarından alınan kurumuş kabuk tozunu çocukların burun mukozasına üfleyerek aşılama yaptığını yazar.
Treatise on Pox (MS 1713) – Zhu Chunxia (朱纯嘏) tarafından yazılmıştır. Efsaneye göre, bu yöntem Song Zhenzong (宋真宗, MS 1023–1063) döneminde Emei Dağı’ndaki “İlahi Doktor” tarafından bulunmuş, başbakan Wang Dan’ın çocuklarına uygulanmıştır.

Bu yöntem, Japonya’ya (MS 1652) ve Rusya’ya (MS 1688) da yayılmıştır.

3) Ming ve Qing Dönemlerinde Klinik Uygulama Gelişmeleri

Bu dönemde klinik uygulamalar iç hastalıkları, cerrahi, travmatoloji, kadın doğum, jinekoloji, pediatri, göz hastalıkları, diş hekimliği, kulak burun boğaz ve akupunktur gibi birçok dalda gelişmiştir.

Önemli eserler şunlardır:

You You Ji Cheng (幼幼集成) – Pediatri Alanında Tamamlayıcı Eser (MS 1750), Chen Fuzheng (陈复正) tarafından yazılmıştır.
- 40 yıllık klinik deneyime dayanır.
- Çocuklarda ve yetişkinlerde işaret parmağı damar yapısının teşhis için kullanılmasını detaylı açıklar.
- İç ilaçlardan çok dıştan uygulanan tedavilere önem verir.
Bao Ying Cuo Yao (保婴撮要) – Bebek Bakımı İçin Kısa Rehber, baba-oğul Xue Kai (薛铠) ve Xue Ji (薛己) tarafından yazılmıştır.
- 20 ciltliktir.
- Çocuklarda görülen 700’den fazla iç ve dış hastalığı kapsar.
- Yenidoğan tetanozunu önlemek için göbek kordonunun kesildikten sonra dağlanmasını önerir.

4) Geleneksel Tıp Eserlerinin Derlenmesi ve Düzenlenmesi

Ming ve Qing Hanedanları’nda eski tıp eserleri sistematik şekilde toplanıp yeniden düzenlenmiştir. Özellikle Neijing (İç Hekimlik Klasiği) ve Shanghan Lun (Soğuk Hasat Hastalıkları Üzerine İnceleme) daha net ve kısa hale getirilmiş, popülerleşmiştir.

Qing Hanedanı’nın başlarında 120’den fazla eski tıp kitabı sınıflandırılmış, 520 ciltlik dev bir külliyat haline getirilmiştir. İçeriği; eski tıbbi kayıtlar, tanı yöntemleri, tedavi prensipleri, tıbbın farklı dallarına ait teoriler, önemli doktorların biyografileri ve ilaç hazırlama yöntemlerini kapsar.

En önemli eser: Yi Zong Jin Jian (医宗金鉴) – Tıbbın Altın Aynası (MS 1739), Qing Hanedanı saray hekimleri tarafından, Wu Qian (吴谦) başkanlığında hazırlanmıştır. 90 ciltliktir. 1949’dan sonra Çin’de tıp öğrencilerine referans kitap olarak okutulmuştur.

Diğer derlemeler:

Gu Jin Yi Tong (古今医统) – Geçmişten Günümüze Büyük Tıp Külliyatı (MS 1556), Xu Chunfu (徐春甫) tarafından derlenmiştir.
Zheng Zhi Zhun Sheng (证治准绳) – Teşhis ve Tedavi Standartları (MS 1602), Wang Kentang (王肯堂) tarafından yazılmıştır.
Jing Yue Quan Shu (景岳全书) – Zhang Jingyue’nin Tüm Eserleri (MS 1624), Zhang Jiebin (张介宾) tarafından yazılmıştır. 64 ciltten oluşur, 1 milyondan fazla karakter içerir.
Ming Yi Lei An (名医类案) – Ünlü Hekimlerin Klinik Vaka Kayıtları (MS 1549), Jiang Guan (江瓘) tarafından derlenmiştir. 20 yılda hazırlanmış, ölümünden sonra oğlu Jiang Yingsu (江应宿) 19 yıl daha çalışarak 1591’de yayımlamıştır.
Xu Ming Yi Lei An (续名医类案) – Ünlü Hekimlerin Klinik Vaka Kayıtları – Ek Ciltler (MS 1770).

5) Yabancı Ülkelerle Tıbbi Etkileşim

Ming ve Qing Hanedanları dönemlerinde Çin, başta Japonya ve Kore olmak üzere komşu ülkelerle tıbbi bilgi alışverişinde bulunmuştur. Japonya ve Kore, çoğunlukla Çin’den tıbbi bilgileri ve uygulamaları almıştır.

Aynı zamanda Batı tıbbı da bu dönemde Çin’e girmiştir. Anatomi, fizyoloji, farmakoloji gibi alanlar tanıtılmıştır ancak Çin tıbbı üzerindeki etkisi sınırlı olmuştur. Buna karşılık, Çin tıbbı misyonerler aracılığıyla Avrupa’ya tanıtılmıştır.

Önemli örnekler:

Michel Boym (1643’te) Chinese Flora (Çin Bitkileri) adlı kitabı Latince olarak yayımladı. Kitabın içeriği, büyük ölçüde Li Shizhen’in Bencao Gangmu’sundan alınmıştı.
R.P. Harrieu (1671’de) Geleneksel Çin Tıbbının Gizli Klasiği adlı kitabı yayımladı.
Pumiger (1680’de) Medical Guide and Traditional Chinese Medicine Pulse Theory (Tıbbi Rehber ve Çin Tıbbı Nabız Teorisi) kitabını Latince’ye çevirdi ve Almanya’da bastı.
Cleryer (1682’de), Pumiger’in nabız muayenesi, dil incelemesi, 289 Çin bitkisi ve 68 nabız çizimini içeren çevirilerini Examples of Chinese Medical Therapies adıyla Latince yayımladı.

yüzyılda Batılı hekimler akupunktur ve moksibüsyonu uygulamaya başlamışlardır:

1671’de Almanya’da iki moksibüsyon kitabı basıldı: Biri Geilfusius, diğeri Busschof tarafından yazılmıştır.
Sir John Floyer (İngiliz hekim), Çin nabız muayenesi yöntemini tanıtan bir kitap yazdı.
J.A. Gehma (1683’te), Application of Chinese Moxibustion to Treat Migratory Arthralgia (Çin Moksibüsyonunun Dolaşan Eklem Ağrılarının Tedavisinde Uygulanması) adlı kitabı Hamburg’da yayımladı.

7. Modern Çağ – Afyon Savaşlarından Günümüze (现代)

1) Batı Tıbbının Kabulü

Bu dönemde Batı tıbbı, Çin tıbbını derinden etkilemiştir. Süreç, Çin ile Batılı devletler arasında yapılan iki Afyon Savaşı ile başlamıştır:

Birincisi İngiltere ile (MS 1840–1842),
İkincisi İngiltere ve Fransa ile (MS 1856–1860).

Afyon Savaşlarından önce Batı tıbbı Çin’de büyük ölçüde yasaklıydı. Çok az sayıda Batı tipi sağlık kuruluşu vardı. Örneğin Thomas R. Colledge, İngiliz Doğu Hindistan Şirketi’nin doktoru olarak, ilk misyoner hastanesini Makao’da kurmuştu. 1834’te Amerikalı misyoner doktor Peter Parker (1804–1888) Kanton’da (Guangzhou) bir göz hastanesi kurdu.

Afyon Savaşlarından sonra Çin yarı-sömürge durumuna düştü. 1828–1949 arasında ülke genelinde 340 misyoner hastanesi açıldı.

Katebury Jones, On the Edge of the Operating Knife (1935, Şanghay) adlı kitabında Peter Parker’ın rolünü şöyle anlatır:
“Parker’ın neşteri, Çin’in kapısını açan bir anahtar oldu; Batı’nın top mermilerinin başaramadığını başardı.”

Amerikan Misyoner Doktorlar Birliği, 1866’da Guangzhou’da ilk Batı tarzı tıp okulunu açtı. Çinliler de 1881’de Tianjin’de kendi Batı tıbbı okulunu kurdu. 1903’te Pekin Üniversitesi’nde Batı tıbbı eğitimi başladı; 1906’da ise buradan ayrılarak Pekin Tıp Okulu olarak devam etti.

1901’de imzalanan “Barış Antlaşması”ndan sonra Pekin’de Xiehe Medical School (1903), Jinan’da Qilu Medical School (1904), Hankou’da Datong Medical School (1908), Şanghay’da Tongji Medical School (1908), Fuzhou’da Union Medical School (1911), Changsha’da Xiangya Medical School (1914) gibi çok sayıda misyoner tıp okulu kuruldu. Toplamda 20’den fazla okul vardı.

1911 Devrimi’nden sonra devlet ve özel sektör tarafından daha fazla tıp okulu açıldı. Çok sayıda Çinli öğrenci Japonya ve Avrupa’da tıp eğitimi aldı. Bu dönemde Batı tıbbı ile Çin tıbbı arasında yoğun bir çekişme yaşandı; sonuçta Batı tıbbı üstünlük sağladı. Bazı hekimler iki sistemi birleştirmeye çalıştı ancak teorik temeller farklı olduğu için başarılı olamadı.

2) Çin Tıbbını Kaldırma Girişimleri

Batı tıbbı kabul edildikten sonra, Çin hükümetinde Çin tıbbını tamamen ortadan kaldırma girişimleri oldu.

1914’te Eğitim Bakanı Wang Daxie, Çin tıbbının kaldırılıp sadece Batı tıbbının kullanılmasını önerdi.
1925’te Çin Birleşik Eğitim Derneği, Çin tıbbının Batı tıp kurumlarına entegre edilmesini önerdi, fakat reddedildi.
Şubat 1929’da Halk Sağlığı Merkezi Komitesi toplantısında, Japonya’da eğitim almış Doktor Wei Wenxiu, Çin tıbbının yasaklanmasını teklif etti. Gerekçeleri:
1. Çin tıbbı teorilerinin hayali olması,
2. Nabız muayenesinin sahtecilik olması,
3. Salgın hastalıkları önleyememesi,
4. Patolojisinin bilimsel olmaması.

Teklifin maddeleri arasında:

1930’a kadar tüm Çinli hekimlerin kayıt altına alınması,
5 yıl eğitimden sonra sertifika verilmesi, almayanların hekimlik yapamaması,
50 yaş üzeri ve 20 yıldır hekimlik yapanların bazı yetkilere sahip olması ama bulaşıcı hastalık tedavi edememesi,
Çin tıbbının reklam ve tanıtımının yasaklanması,
Çin tıbbı okullarının kapatılması gibi maddeler vardı.

Bu karar büyük tepki gördü. 15 eyaletten 132 dernek temsilcisi Şanghay’da toplanarak protesto etti. “Çin tıbbını koruyun, kültürel istilayı engelleyin” sloganı atıldı. 17 Mart 1929’da büyük çaplı grev yapıldı. Bu tarih, her yıl Çin Tıp Günü olarak kutlanmaya başladı. Karar uygulanmadı ama bazı kısıtlamalar getirildi:

Çin tıbbı okullarının adı “eğitim kurumu” olarak değiştirildi,
Çin tıbbı hastanelerinin adı “sağlık merkezi” olarak değiştirildi,
1932’de Çin tıbbı eğitimi resmi okul sisteminden çıkarıldı.

Sonuç olarak, Çin tıbbı okullarının sayısı hızla azaldı. Örneğin Guangdong’da 20’den fazla okuldan sadece 1’i 1947’ye kadar ayakta kaldı.

3) Yeni Çin’in Kuruluşundan Sonra Çin Tıbbının Canlanması

1949’da Çin Halk Cumhuriyeti kurulduktan sonra, hükümet Çin tıbbı ve Batı tıbbını eşit şekilde geliştirme politikasını benimsedi.

1950–1954:

“Çin ve Batı Tıbbının Ortak Çalışması” politikası resmi olarak duyuruldu.
Çin tıbbı hekimleri, Batı tıbbı eğitimi aldı; Batı tıbbı hekimleri, Çin tıbbı temel teorilerini öğrendi.
Geleneksel tıp teorileri ve klinik deneyimler sistematik olarak derlenip incelendi.
1954’te Çin Tıp Araştırma Enstitüsü kuruldu.

1955–1959:

Çin tıbbı kolejleri kuruldu (Pekin, Şanghay, Guangzhou).
Çin tıbbı eğitimi ülke genelinde yaygınlaştı.
Geleneksel ilaçların standardizasyonu başladı.

1960–1965:

Köylerde “Çıplak Ayaklı Doktorlar” (Barefoot Doctors) hareketi başladı. Bu kişiler hem Batı hem de Çin tıbbı yöntemlerini kullanarak kırsal sağlık hizmeti sundu.
Çin tıbbının yaygın kullanımı ve halk sağlığına katkısı arttı.

1966–1976 (Kültür Devrimi):

Bazı zorluklara rağmen Çin tıbbı eğitimi devam etti.
Çin tıbbı ile Batı tıbbının birleşimi daha da teşvik edildi.

1977’den günümüze:

Çin tıbbı araştırma enstitüleri ve hastaneleri ülke genelinde yaygınlaştı.
Üniversitelerde Çin tıbbı fakülteleri kuruldu.
Dünya Sağlık Örgütü, akupunktur ve geleneksel Çin tıbbının bazı yöntemlerini kabul etti.